دژاوو چیست و چرا آن را تجربه می‌کنیم؟

تابه‌حال شده وقتی جای جدیدی می‌روید، احساس کنید قبلاً آنجا بودید یا چیزی که تازه می‌خواهید بگویید، قبلاً گفته‌اید؟ به این حس عجیب «دژاوو» می‌گویند.

گاهی پیش می‌آید وقتی برای اولین‌بار اتفاق یا مکان جدیدی را تجربه می‌کنیم، این احساس عجیب را داریم که انگار این اولین‌بار نیست و قبلاً در این مکان حضور داشته‌ایم یا درست عین این حرف‌ها را جایی قبلاً زده بودیم.

دژاوو چیست؟

کلمه‌ای فرانسوی به‌معنی «قبلاً دیده‌شده» است و در فارسی برای آن کلمه‌ی «آشناپنداری» انتخاب شده است. افرادی که دژاوو را تجربه کرده‌اند، از آن به‌عنوان حس آشنایی شدیدی نسبت به چیزی که اصلا نباید برایشان آشنا باشد، یاد می‌کنند. مثلاً بار اول است به شهر جدیدی رفته‌اید؛ اما وقتی از کنار مغازه‌ای یا علامتی می‌گذرید، احساس می‌کنید قبلاً درست در همین نقطه ایستاده بودید. یا با دوستان دور میز شام نشسته‌اید و درحالی‌که دارید درباره‌ی جدیدترین بازی ویدئویی یا سریال صحبت می‌کنید، ناگهان دچار این حس می‌شوید که قبلاً این لحظه را با همین افراد، همین میز شام و همین موضوع بحث تجربه کرده‌اید.

هیچ شواهد محکمی در مورد میزان شایع بودن دژاوو در دست نیست؛ اما تخمین‌های مختلف نشان می‌دهد حدود ۷۰ درصد مردم دنیا نوعی دژاوو را تجربه کرده‌اند. از این بین، افراد ۱۵ تا ۲۵ ساله بیش از هر گروه سنی دیگر تجربه‌ی دژاوو را داشته‌اند.

دژاوو پدیده‌ی نسبتا رایجی است؛ اما متخصصان هنوز نتوانسته‌اند علت آن را به‌طور قطعی مشخص کنند.

هنگام دژاوو چه اتفاقی در مغز می‌افتد

دانشمندان علوم مغز و اعصاب به این نتیجه رسیده‌اند که دژاوو نشانه‌ای از آسیب‌دیدگی یا زوال مغز نیست. آن‌ها همچنین تأکید دارند این توهم حافظه به هیچ‌وجه خطای حافظه نیست. در واقع، برعکس آن درست‌تر است. به اعتقاد اوکانر، دژاوو هنگامی رخ می‌دهد که مناطق پیشانی مغز سعی در اصلاح حافظه‌ای نادرست داشته باشند.

اوکانر در این رابطه توضیح می‌دهد:

برای اکثر قریب به اتفاق مردم، تجربه‌ی دژاوو احتمالاً چیز خوبی است چون نشانه‌ی این است که آن قسمت مغز که برای راستی‌آزمایی به کار می‌رود، دارد به‌خوبی کار می‌کند و مانع از یادآوری اشتباه وقایع می‌شود.

در یک فرد سالم، اشتباه به خاطر آوردن هر روز اتفاق می‌افتد، چون حافظه‌ی انسان میلیاردها نورون را درگیر می‌کند و این فرایند بسیار به‌هم‌ریخته است.

متأسفانه، هیچ مدل واحدی وجود ندارد که دقیقاً توضیح بدهد هنگام دژاوو چه اتفاقی در مغز می‌افتد؛ اما بیشتر نظریه‌های اصلی در این مورد به توافق رسیده‌اند که دژاوو هنگامی اتفاق می‌افتد که مناطقی از مغز (مانند لوب گیجگاهی) سیگنال‌هایی را به مناطق پیشانی ذهن مبنی بر اینکه تجربه‌ای قدیمی در حال تکرار است،‌ می‌فرستند.

پس از ارسال این سیگنال‌ها، مناطق تصمیم‌گیرنده‌ی پیشانی مغز به‌طور مؤثر بررسی می‌کنند که آیا این سیگنال‌ها با آنچه در واقعیت در حال رخ دادن است، سازگارند یا خیر. این ناحیه از مغز انگار از خود می‌پرسد:‌ آیا من قبلاً اینجا بوده‌ام؟ اگر فرد در واقعیت قبلاً در آن مکان بوده است، ممکن است بخواهد برای بازیابی بیشتر خاطرات مربوط به این تجربه، بیشتر تلاش کند. در غیر این صورت، فرد احساس می‌کند دارد پدیده‌ی دژاوو را تجربه می‌کند.

دلایل دژاوو

حواس‌ پرتی

طبق تئوری شکاف ادراکی، ظاهراً هرچه حواس فرد پرت‌تر باشد، احتمال تجربه‌ی دژاوو بیشتر است. مثلاً اگر مدتی است در حال نگاه کردن به گوشی موبایلتان هستید و بعد سرتان را بالا می‌آورید تا نگاه سریعی به اطراف بیندازید، ممکن است ادراک شما به‌جای متمرکز شدن در یک جهت، در دو جهت مخالف به‌اصطلاح دچار شکاف شود و بدین ترتیب، ناحیه‌ی هیپوکامپ مغز که مرکز یادگیری است، کمی گیج شود؛ اما اگر با دقت به اطراف نگاه کنید، این حس دژاوو احتمالا از بین خواهد رفت.

بعضی اوقات وقتی فکر می‌کنید دچار دژاوو شده‌اید، ممکن است اصلاً دژاوویی در کار نباشد. شاید آن حس آشنایی به این خاطر باشد که واقعا آن اتفاق را در گذشته تجربه کرده باشید؛ اما در آن لحظه به یاد نمی‌آورید. مطالعه‌ای در سال ۲۰۰۸ نشان داد دژاوو اغلب می‌تواند با چیزهایی که فرد قبلاً دیده یا انجام داده؛ اما به خاطر ندارد،‌ مرتبط باشد. تحقیقات دیگری در سال ۲۰۱۸ به این نتیجه رسید «فضا» عامل مهمی در تجربه‌ی دژاوو است. مثلاً اگر چینش مکانی شبیه مکان دیگر باشد، ممکن است دچار دژاوو شوید، حتی اگر این دو مکان هیچ شباهت دیگری به همدیگر نداشته باشند.

چشم غالب

شاید فکر کنید چشم‌های شما کاملا و از هر نظر با هم برابر هستند؛ اما در اکثر مردم، یک چشم نسبت به دیگری غالب‌تر است و ممکن است یکی از دلایل رخ دادن دژاوو باشد. به گفته‌ی دکتر مایکل رویزن و مهمت آز، اگر پیش از اینکه هر دو چشم با هم تمرکز کنند و اطلاعات ورودی را به‌عنوان تجربه‌ای آگاهانه ثبت کنند، چشم غالب این اطلاعات را به ضمیر ناخودآگاه بفرستد،‌ مغزتان بعد از رسیدن اطلاعات به شما خواهد گفت این را قبلاً دیده‌اید؛ که خب درست هم می‌گوید؛ مسئله اینجا است که این «قبلاً» تنها یک نانوثانیه پیش بوده است. البته فعلاً هیچ مدرک علمی برای اثبات این نظریه وجود ندارد.

خواب ناکافی

اگر خوابتان کافی نیست و بیشتر از هر وقت دیگر دچار دژاوو می‌شوید، مغزتان احتمالا سعی دارد به شما بگوید که بیشتر بخوابید.استرس، خستگی و مسافرت زیاد همه می‌توانند عاملی برای پدیده‌ی دژاوو باشند. معلوم نیست چرا خستگی یا استرس احتمال تجربه‌ی دژاوو را افزایش می‌دهد؛ اما ممکن است فشاری که به مغز وارد می‌شود آن را با خطای بیشتری روبه‌رو کند.

اصلاح حافظه

یکی از دلایل تجربه‌ی دژاوو پدیده‌ای به نام «عدم تطابق حافظه» است. به گفته‌ی محققان، مناطق مغزی مرتبط با تضاد حافظه ممکن است در رخ دادن دژاوو دست داشته باشند. تضاد حافظه،‌ آگاهی فرد از اصلاح شدن تضاد و اختلالی در سیگنال‌های حافظه است. طبق این نظریه، هیپوکامپ منجر به رخ دادن دژاوو می‌شود چون در اثر آن، فرد اتفاقی را با کمی اختلاف در درستی آن به یاد می‌آورد.

اختلال جزئی در مغز

برخی کارشناسان معتقدند عامل ایجاد دژاوو نوعی اختلال جزئی در مغز است. وقتی مغز اطلاعات را جذب می‌کند، معمولا مسیر مشخصی را از حافظه‌ی کوتاه‌مدت به سمت حافظه‌ی بلندمدت طی می‌کند. این نظریه این‌طور استدلال می‌کند که گاهی اوقات اطلاعات موجود در حافظه‌ی کوتاه‌مدت برای رسیدن به حافظه‌ی بلندمدت، از مسیر میانبر استفاده می‌کنند. بدین ترتیب ممکن است احساس کنید به‌جای تجربه‌ی اتفاقی که ثانیه‌ی پیش رخ داده، دارید خاطره‌ای از گذشته را به یاد می‌آورید.

نظریه‌ی دیگری در مورد رابطه‌ی دژاوو با اختلالات جزئی مغز می‌گوید ذهن آنچه را که در زمان حال در حال رخ دادن است، به‌اشتباه به‌عنوان خاطره یا اتفاقی که قبلاً افتاده، در نظر می‌گیرد. این اختلالات در حالت عادی نگران‌کننده نیستند، مگر اینکه به‌دفعات اتفاق بیفتند.

نشانه‌ صرع

اگرچه هرازگاهی دچار دژاوو شدن اتفاق کاملا رایجی است؛ اما زیاد شدن دفعات تجربه‌ی این پدیده می‌تواند نشانه‌ای از اختلال باشد. معمولا افراد مبتلا به بیماری صرع به‌دفعات دچار دژاوو می‌شوند. برای این افراد، دژاوو ممکن است ناشی از تشنج کانونی باشد که در قسمت‌های کوچکی از مغز رخ می‌دهد و می‌تواند احساسات و تجربیات سردرگم کننده‌ای، مثل حس طعم غذایی که در دهان نیست، ایجاد کند.

اگر دژاوو به‌دفعات اتفاق بیفتد یا با علائم دیگری مانند توهم یا مشکلات بینایی و حرکتی همراه باشد، ممکن است نشانه‌ای از بیماری صرع باشد.

تناسخ

اگر بخواهیم از دلایل علمی فاصله بگیریم، می‌توانیم علت رخ دادن دژاوو را تناسخ یا تجدید حیات بنامیم. دکتر جودیت اورلوف، نویسنده‌ی کتاب دید دوم، می‌گوید دژاوو زمانی اتفاق می‌افتد که فرد اتفاقی را از زندگی گذشته‌ی خود دوباره تجربه کند. او از زنی مثال می‌زند که به محض ملاقات با فردی می‌دانست قرار است با او ازدواج کند. این زوج احساس می‌کردند همدیگر را یک عمر می‌شناسند.

اورلوف معتقد است دژاوو اختلالاتی در زمان است که طی آن اتفاقات رمزآلودی رخ می‌افتد. «مشاور املاک ممکن است خانه‌ای را به شما نشان بدهد که آن‌قدر برای شما آشنا و درست است که بلافاصله می‌دانید اینجا خانه‌ی شما است. یا ممکن است در رستوران احساس آشنایی غیر قابل ‌توصیفی با فردی که در میز کنج دیوار نشسته است، داشته باشید. نگذارید این فرصت‌ها از کنار شما بگذرند. به آن‌ها توجه کنید. در موردشان کندوکاو کنید.»

با این حال، مطالعه‌ای در مورد دژاوو در سال ۲۰۱۸ نشان داد درحالی‌که افرادی که این پدیده را تجربه کرده‌اند، به‌شدت معتقد بودند می‌توانند وقایع آینده را بر اساس آن پیش‌بینی کنند؛ اما به نظر می‌رسد این احساس توهمی بیش نیست. این مطالعه می‌گوید افراد زیادی احساس می‌کنند تجربه‌شان از دژاوو اتفاقی ماورایی است؛ اما اثبات آن دشوار است.

آیا دژاوو خطرناک است؟

« یکی از نکات جالب در مورد افرادی که مدام دچار دژاوو می‌شوند این است که قابلیت راستی‌آزمایی چیزهایی را که احساس و تجربه می‌کنند، از دست می‌دهند. اغلب این افراد دیگر تلویزیون تماشا نمی‎‌کنند، چون احساس می‌کنند تمام قسمت‌های سریال را قبلاً دیده‌اند. برای آن‌ها همه چیز تکراری است.»

اگرچه این اتفاق عجیب و شاید جالب به نظر برسد؛ اما تماشای رخ دادن آن در بیمارانی که دچار زوال عقل شده‌اند، بسیار ناراحت‌کننده است. این پدیده در این بیماران نشانه‌ی وخیم شدن بیماری است.

متضاد دژاوو

فرانسوی‌ها برای تجربه‌ی مخالف دژاوو هم کلمه‌ی خاصی دارند به نام ژامِی‌وو یا «ناآشناپنداری» که به چیزی که «هرگز دیده نشده»‌ اشاره دارد. هنگام تجربه‌ی ژامی‌وو، فرد قادر نیست موقعیتی را که باید برایش آشنا باشد، به خاطر آورد و فکر می‌کند هرگز آنجا نبوده یا این اتفاق را تجربه نکرده است.

ژامی‌وو فراموشی معمولی نیست؛ بلکه احساس گیج‌کننده‌ای است که زمانی‌که چیزی را که می‌دانید باید بشناسید؛ اما به خاطر نمی‌آورید، به شما دست می‌دهد. عامل مهم همین حس آگاهی است؛ اینکه می‌دانید این احساس در واقع اشتباه است.

دلیل اینکه این کلمه از دژاوو ناآشناتر است، این است که نسبت به دژاوو پدیده‌ی نادرتری است؛ اما مثل دژاوو، در هنگام خستگی و بیشتر هم در افراد جوان اتفاق می‌افتد.